بررسی رتوریک نمادین و مذهبی که در طول درگیری ۱۲ روزه بین اسرائیل و جمهوری اسلامی در ژوئن ۲۰۲۵ برای اهداف استراتژیک به کار گرفته شد، حائز اهمیت است.

جمهوری اسلامی مسلما سرکوب‌گرترین حکومت دینی قرن ۲۱ است. دستگاه شبه‌دولتی آن بر پایه ایدئولوژی شیعی بنا شده است که نابودی اسرائیل را گامی ضروری برای ظهور امام زمان می‌داند. در سازواره‌ی ایدئولوژیک رژیم، این یک موضع و موضوع حاشیه‌ای نیست؛ بلکه در جهان‌بینی رژیم نقشی محوری دارد. به همین دلیل است که رهبران رژیم اصرار دارند اسرائیل را «رژیم صهیونیستی» بنامند.

«آیت‌الله» خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی، اسرائیل را «سرطان خاورمیانه» می دانست. جانشین او، «آیت‌الله» خامنه‌ای، پیش‌بینی کرد که اسرائیل ظرف ۲۵ سال آینده از بین خواهد رفت. به گفته او، اسرائیل «پایگاه مقدم امپریالیسم آمریکا» است.

با این حال، درگیری ۱۲ روزه اخیر مرا به یاد نقل قول معروفی از کارل مارکس انداخت: «هر آنچه سخت و استوار است، دود می‌شود و به هوا می‌رود، هر آنچه مقدس است، کفرآمیز می‌شود و فرد سرانجام مجبور می‌شود با شرایط واقعی زندگی خود مواجه شود».

در طول این درگیری، رژیم اسلامی در ایران تحقیر شد و شاید به آستانه فروپاشی کشیده شد؛ نه فقط در داخل ایران، بلکه در سراسر شبکه منطقه‌ای نیروهای نیابتی آن. ریشه‌های این تغییر را می‌توان در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ جستجو کرد، زمانی که قتل عام در اسرائیل به عنوان یک تهدید وجودی تلقی شد؛ چنین برداشتی، واکنش اسرائیل را شکل داد. نه تنها ترورهای هدفمند ژنرال‌های سپاه و حملات به تأسیسات هسته‌ای در ایران، بلکه همچنین چارچوب نمادین و استراتژیک آن اقدامات.

عملیات اسرائیل «شیر خیزان» نامگذاری شد، عنوانی برگرفته از کتاب مقدس عبری در تورات. این آیه می‌گوید: «ببینید، مردم مانند یک شیر ماده برمی‌خیزند».

این آیه از داستان بلعام، پیامبری غیراسرائیلی که توسط پادشاه موآب برای نفرین اسرائیل استخدام شده بود، گرفته شده است. اما بلعام به جای نفرین، اسرائیل را تحت اجبار الهی برکت می‌دهد. این آیه اسرائیل را به عنوان نیرویی قدرتمند و غیرقابل توقف معرفی می‌کند که مانند شیر برای مقابله با دشمنانش قیام می‌کند.

این صورت بندی استعاری برآمده از کتاب مقدس، اقدام نظامی را در چارچوبی از توانمندسازی الهی و تداوم تاریخی قاب‌بندی می‌کند که منجر به تقویت و تهییج احساسات مذهبی و ملی‌گرایانه می‌شود.

نام «شیر خیزان» در میان بسیاری از ایرانیان عادی نیز معنادار بود. کسانی که با رژیم اسلامی مخالفند، اغلب به نشان شیر و خورشید - نماد ملی تاریخی ایران که زمانی بر روی پرچم ملی نقش بسته بود - به عنوان نمادی از تداوم و هویت باستانی ایران نگاه می‌کنند.

از سوی دیگر، اسرائیل به طور استراتژیک از شکاف بین ملت ایران و رژیم اسلامی نیز بهره‌برداری کرد. حداقل از سال ۲۰۱۹، شاهد سه موج بزرگ اعتراضات گسترده در ایران با هدف سرنگونی رژیم بوده‌ایم؛ جدیدترین آن خیزش مهسا در سال ۲۰۲۲ بود.اسرائیل در همان سال با دعوت از ولیعهد تبعیدی ایران، شاهزاده رضا پهلوی، برای یک دیدار رسمی، به طور علنی از این شکاف بهره برد. شاهزاده رضا پهلوی مانند رئیس مشروع دولت ایران مورد استقبال قرار گرفت و پیام نمادین روشنی ارسال کرد.

بنابراین، هنگامی که اسرائیلی‌ها از عبارت «شیر خیزان» استفاده ‌کردند، بسیاری در داخل ایران آن را به عنوان نشانه‌ای از احیای ملی - نه فقط برای اسرائیل، بلکه برای ایران نیز - تفسیر ‌کردند. نام این عملیات موجب تجدید حیات استعاره‌هایی شد که قرن‌هاست که حیات ایرانی معنا می‌بخشد؛ از جمله تصویر ایران به عنوان ققنوس و در قامت ملتی که از خاکستر استبداد برمی‌خیزد.

علاوه بر این، گفتمان اسرائیلی‌ها اغلب به «مزمور ۸۳» استناد می‌کرد؛ متنی که از ائتلافی از ملت‌ها سخن می‌گوید که علیه اسرائیل توطئه می‌کنند. چنین ارجاعی، این درگیری را در چارچوب یک مبارزه‌ای معنوی و وجودیِ مداوم قرار می‌داد. در همین راستا، عباراتی چون «مأموریت الهی» و «ندای ملی» برای جلب حمایت عمومی و ترسیم عملیات نظامی نه صرفا به‌عنوان اقدامی استراتژیک، بلکه به‌عنوان امری دارای اهمیت معنوی نیز به‌کار گرفته می‌شد.

خلاصه اینکه، استفاده اسرائیل از رتوریک نمادین در طول درگیری ژوئن ۲۰۲۵، نشان‌دهنده‌ی تعامل قدرتمندی بین ایمان دینی، هویت ملی و استراتژی نظامی است که هم برای اسرائیلی‌ها و هم برای ایرانی‌ها معنادار بود و یک اتحاد نانوشته برای شکست دشمن مشترک، یعنی رژیم اسلامی ایران، ایجاد کرد. به نظر من، این لحظه‌ای قابل توجه در روایت تاریخیِ در حال تکامل در منطقه‌ی ماست.

****

این متن برگردان فارسی از یک سخنرانی به صورت ویدئویی و به زبان انگلیسی است که دکتر رضا عرب به دعوت مرکز مطالعاتی سبەی در عراق ارائه داد. پایگاه اینترنتی این مرکز را در اینجا مشاهده کنید: 

https://sbeyresearch.com