آبان ۲۵۸۴ شاهنشاهی (۱۴۰۴)

وایرال‌شدن فیلم اعتراض مردم در پی خرابی قطار در ایستگاه مترو با شعارهای «رضا‌شاه، روحت شاد» و «جاوید ‏شاه»، اگرچه نمونه‌ای استثنایی از این دست اعتراضات محسوب نمی‌شود، ولی از منظر تحلیل شبکه‌های اجتماعی ‏واجد یک ویژگی خاص است. اتفاق مورد اشاره، به شکلی انکار ناپذیر مستندات علمی و فنی این ادعا را تایید می‌کند که، تنها گزینه مطرح در ‏ذهن جامعه، «اقبال به پهلوی و نفی کلیّت ۵۷» است. دلیل این امر، ویژگی «تصادفی بودن» عامل اعتراض ‏‏(خرابی قطار)، زمان و مکان وقوع، و همچنین ترکیب جمع معترضین ، به عنوان جامعه آماری نمونه است. ‏

در علم آمار، نمونه‌گیری «‏Sampling‏»، به معنای انتخاب بخشی از یک پدیده است که بتواند ویژگی‌های کل جامعه ‏را بازتاب دهد. از این زاویه، رخدادهایی مانند تجمع اعتراضی ناگهانی در ایستگاه مترو اهمیت ویژه‌ای دارند، زیرا ‏موقعیت، زمان و ترکیب افراد حاضر در آن از پیش برنامه‌ریزی نشده است. چنین رویدادهایی از نظر آماری، یک ‏‏«نمونه‌ی طبیعی و تصادفی» از جامعه مرجع محسوب می‌شوند. زمانی که در فضایی روزمره و غیرسیاسی، ‏گروهی از مردم به‌طور خودجوش و بدون هماهنگی قبلی شعارهایی با مضمون خاص سر می‌دهند، می‌توان این ‏رفتار را – تا حد زیادی-  بازتاب گرایش‌ها و احساسات واقعی جامعه دانست.‏

از دیدگاه تحلیل شبکه‌های اجتماعی نیز این نوع وقایع، داده‌هایی «ارگانیک» و خودبه‌خودی به شمار می‌آیند. ‏برخلاف موج‌های مجازی که ممکن است با برنامه‌ریزی یا هدایت گروه‌های خاص ایجاد شوند، چنین رخدادهایی ‏شبکه‌ای از کنشگران واقعی را در موقعیتی واقعی و بدون واسطه نشان می‌دهند. بررسی جنبه‌های مختلف ‏رویداد‌هایی از این دست می‌تواند به درک این موضوع کمک کند که کدام روایت‌ها حاصل واکنش‌های طبیعی مردم و ‏بازتاب‌دهنده گرایش‌های واقعی آنها بوده، و کدام‌ها با تقویت مصنوعی یا هماهنگی سازمان‌یافته کاربران خاص، ‏در فضای مجازی شکل گرفته‌اند.‏

از سوی دیگر، تقارن حرکت اعتراضی مذکور با رویدادی تحت عنوان «کنفرانس حقوق بشر در ایران پس از جمهوری اسلامی» در اسلو، ‏بار دیگر شکاف عمیق میان جهت‌گیری روایت‌سازی در فضای رسانه‌ای و مجازی با واقعیت میدانی و خواست عمومی ‏جامعه را عیان ساخت. نشانه‌ی روشن این گسست، خودِ عنوان کنفرانس است؛ رویدادی که در یکی از تیره‌ترین مقاطع ‏حیات رژیم جنایتکار از نظر نقض حقوق انسانی و اعدام مخالفان، روی از وضعیت فاجعه‌بار کنونی برگردانده، و به خط‌و‌نشان کشی در باره ‏‏«حقوق بشر در ایرانِ پس از جمهوری اسلامی» برای ‏حکومت فرضی نیامده می‌پردازد!‎

ترکیب شرکت‌کنندگان نیز گویای همه‌چیز بود: مجموعه‌ای از چهره‌های رسانه‌ای و جریان‌های سیاسی چپ‌گرا، ‏قوم‌گراهای تجزیه‌طلب و دیگر جریان‌های هم‌سو، که نخ تسبیح اتحادشان را «پهلوی‌ستیزی» تشکیل می‌دهد. اما در ورای این اتحاد ‏استراتژیک، وجه مشترک دیگری هم دیده می‌شد: فقدان پایگاه اجتماعی قابل اعتنا، وابستگی شدید به رانت رسانه‌ای، و ‏تکیه بر فضای مجازی به‌عنوان تنها پایگاه اجتماعی-سیاسی و عرصه‌ی اصلی نقش‌آفرینی!‏

این همایش که حتی پیش از برگزاری، به‌عنوان صف‌آرایی در برابر جبهه‌ی ایران‌گرا به رهبری شاهزاده رضا ‏پهلوی و مابه‌ازای همایش «همکاری ملی برای نجات ایران» در مونیخ قلمداد شده و تبلیغ می‌شد، در عمل چیزی فراتر از بازتاب کشمکش‌های جاری فضای مجازی در چنته نداشت. چندانکه می‌شد در شبکه توییتر هم با چند پست مشترک شرکت‌کنندگان، به همان ‏‏«دستاورد»‌ها رسید‎.‎ از این رو، باید اعتباری نه‌بیشتر از بحث و جدل‌های جاری در گعده‌های توییتر و کلاب‌هاوس برای آن قائل بود.

پرواضح است که صرف نداشتن پایگاه قابل توجه اجتماعی نافی حق هیچ فرد یا گروهی برای ابراز عقیده نمی‌شود و اصولا، از معدود برکات شبکه‌های اجتماعی همین امکان بخشی به صداهای اقلیت برای شنیده شدن و دموکراتیک کردن رسانه بوده است. مشکل از آنجا آغاز می‌شود که این اقلیت مهجور اما پر هیاهو ، تحت تأثیر پوشش رسانه‌ای و لایک و فالوور‌های توییتر، دچار عارضه «اسب ورداشتگی» حاد شده و از جایگاه نمایندگی انحصاری و ولایت بر ملت ایران، عقده‌ها و عقیده‌های شخصی و محفلی خود را در بوق کرده و در کار قلب واقعیت آشکار،که چیزی جز رویگردانی ملت ایران از کلّیت فتنه ۵۷ و  متعلقات آن نیست، نقش بر آب می‌زنند.

در واکاوی چند و چون شکل‌گیری بستر گفتمانی کنفرانس مورد اشاره و تبار‌شناسی چهره‌ها و گروه‌های نماینده آن، عوامل و علل متنوعی قابل برشماریست؛ از ‏جمله، نقش دیرینه‌ی رژیم در مهندسی اپوزیسیون دلخواه خود، دینامیزم درونی صف‌بندی سپهر ‏سیاسی ایران حول محور شورش ۵۷ ، و انگیزه‌های برآمده از روانشناسی فردی و اجتماعی نقش‌افرینان این عرصه.

در این میان اما، نباید از نقش‌آفرینی رسانه‌های فارسی زبان خارجی غافل بود. این بازیگران در تعامل ساختاری با فضای ‏مجازی، اکوسیستم ‏مطلوبی برای ظهور و بالندگی طیفی از سلبریتی‌های سیاسی در کسوت فعال اپوزیسیون، تحلیل‌گر ‏سیاسی، و مجری-خبرنگار‌های سیاست‌پیشه، که برخی دلبستگان و ناقلان گفتمان ایران‌ستیز هستند، فراهم نموده‌اند. رویکرد این دست رسانه‌ها به گونه‌ایست که با ‏روایت‌سازی گزینشی ‏و برجسته‌سازی چهره‌های مطلوب خود، و فضاسازی رسانه‌ای به نفع جریان‌های عمدتا ضد‌ملی، در‏تصویر‌سازی از اپوزیسیون و افکار عمومی - بویژه در ‏شبکه‌های اجتماعی و در نگاه ناظران خارجی- نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا ‏می‌کنند. ‏

در جمع‌بندی نهایی، مقایسه رخدادهایی از جنس اعتراض خودجوش متروی تهران  با کنفرانس‌ اسلو، مرز میان ‏واقعیت اجتماعی ایران و روایت‌های برساخته‌ی رسانه‌ها و فضای مجازی را به‌روشنی نمایان می‌سازد. جامعه ‏ایران، هر زمان که مجال بروز طبیعی یافته، گرایش و خواست حقیقی خود را فریاد زده است؛ خواستی ریشه‌دار و ‏متمرکز بر هویت ملی، تمامیت ارضی، و آرمان بازسازی و شکوه میهن. به گواه این واقعیت، آنچه وزن و اعتبار ‏چهره‌ها و جریان‌های مدعی نمایندگی جامعه را تعیین می‌کند، نه پژواک صدای آنها در تریبون‌های بیگانه و فضای ‏مجازی بلکه، نسبت آنها با «فتنه ۵۷» به عنوان محور اصلی صف‌بندی در سپهر سیاسی ایران امروز است.‏

بر این اساس، رویکرد استراتژیک اپوزیسیون ایران‌گرا، بیش از پیش، می‌بایست بر یافتن مسیرهای تازه برای ارتباط ‏مستقیم با جامعه‌ی واقعی ایران متمرکز گردد. تمرکز بر این ‏پیوندهای مستقیم، ایجاد و تقویت رسانه‌های ملی‌‌گرا، و ‏کاهش وابستگی به ساختارهای رسانه‌ای بیگانه، ‏می‌تواند نخستین گام در بازیابی صدای ملت ایران و اجتناب از هدر رفتن ‏انرژی کنشگران اصیل در سیاهچاله بازی‌های رسانه‌ای و مجادلات فرساینده فضای مجازی، باشد.‏