درآمد

بحران آب یکی از بزرگ‌ترین معضلاتی است که امروزه ایران‌زمین با آن روبه‌روست و در سال‌های اخیر، تمامی جوانب زندگی ایرانیان، از تأمین آب شرب تا صنعت و کشاورزی، را تحت تاثیر قرار داده است. این واقعیت هولناک، نتیجه‌ی اقدامات چند سال اخیر نبوده، بلکه پیامد مستقیم سال‌ها سوءمدیریت غیرعلمی و غیراصولی جمهوری اسلامی است. بحران آب در ایران طی چهار دهه‌ی گذشته به‌سرعت شدت گرفته و ادامه‌ی این روند، آینده‌ای تاریک و نگران‌کننده برای کشور را قابل پیش‌بینی می‌سازد.این بحران به حدی جدی است که می‌تواند پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی ویرانگری برای ایران و ایرانیان به همراه داشته باشد. (۱)

کاهش دسترسی به آب در ایران روز به روز ملموس‌تر شده و نشانه‌های بیشتری از خود نشان می‌دهد. در سال‌های اخیر، از خوزستان، استانی که به عنوان دارنده بیشترین منابع آبی ایران شناخته می‌شود، اخباری بسیار نگران‌کننده از کمبود آب حتی برای مصرف روزانه و شرب مردم به گوش می‌رسد. (۲) سیستان و بلوچستان با کاهش شدید ذخایر چاه‌‌نیمه‌ها به عنوان آخرین منبع تأمین آب شرب، با شرایط بسیار دشواری روبرو است. (۳)  سدهای اطراف استان تهران که منبع اصلی تامین آب در این استان می باشند دارای کمتر از ۱۴ درصد پرشدگی هستند. (۴)  افزون بر ۸۵ درصد از منابع آب زیرزمینی کشور به اتمام رسیده و بیش از ۴۰ درصد جمعیت ایران با خطر پدیده فرونشست زمین مواجه هستند. (۵)  بیش از ۷۰ درصد از دشت‌های کشور از لحاظ برداشت آب زیرزمینی در وضعیت ممنوعه قرار دارند و فروچاله‌ها در بسیاری از نقاط کشور، به وضوح دیده می‌شوند. (۶) زمین‌های کشاورزی روز به روز خشک‌تر شده و کشاورزان را با خطر از بین رفتن تنها منبع درآمد خود مواجه ساخته است. رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌های ارزشمند کشور یکی پس از دیگری رو به خشکی رفته و به منبع نشر ذرات گرد و غبار و نمک بدل می‌گردند. ۶۰ درصد از فاضلاب تولیدی در کشور، بدون هیچگونه تصفیه و پاکسازی در طبیعت رها شده و موجب آلودگی محیط زیست و منابع آبی گردیده‌اند. (۷) 

این اندک مثال‌ها و بسیار حقایق هشداردهنده دیگر، نشانگر عمق وضعیت بحرانی آب در سراسر کشور است که در صورت ادامه روند کنونی، ایران را به سرعت و در زمانی کوتاه به سمت فروپاشی سرزمینی سوق خواهد داد. 

در آستانه‌ی «روز صفر»؟

برای بررسی شدت بحران کمبود آب در ایران باید نگاهی بیندازیم به میزان منابع آبی تجدیدپذیر و مقدار آب مصرفی در بخش‌های مختلف در کشور. بیش از ۷۰ درصد مناطق ایران از نظر دسته‌بندی اقلیمی به عنوان منطقه خشک یا نیمه‌خشک دسته‌بندی می‌شوند که شامل نقاطی است که بارش کمی دریافت کرده و میزان تبخیر بالایی دارند(۸) میانگین میزان بارش سالانه در ایران در حدود ۲۴۰ میلی‌متر است که شامل مناطقی با کمتر از ۱۰۰ میلی‌متر بارندگی به‌ویژه در قسمت‌های شرقی تا نقاطی با بارش بیش از ۲۰۰۰ میلی‌متر در شمال کشور می‌شود. (۹) طبق جدول ارائه شده توسط بانک جهانی، این میزان از بارندگی، ایران را در طبقه‌بندی جهانی در جایگاه ۱۶۰ قرار می‌دهد. (۱۰) 

یکی از شاخص‌های مشهور در جهان برای بررسی وضعیت بحران آب در یک منطقه، شاخص فالکن‌مارک، هیدرولوژیست سوئدی است که میزان منابع آبی تجدیدپذیر در سال را به ازای هر فرد حساب می‌کند. با کاهش سرانه آب تجدیدپذیر کشور در طی سال‌های گذشته، این شاخص از سال ۱۳۹۶ برای ایران به کمتر از ۱۷۰۰ متر مکعب آب در سال برای هر نفر رسیده که مرز طبقه‌بندی یک منطقه به عنوان منطقه‌ای مواجه با تنش‌های آبی است. با ادامه روند فعلی، سرانه آب تجدیدپذیر کشور تا سال ۱۴۲۰ به کمتر از هزار متر مکعب به ازای هر نفر کاهش خواهد یافت و ایران را در این طبقه‌بندی در رده‌ی مناطق درگیر با بحران بسیار جدی آب قرار خواهد داد. (۱۱)

این بدان معناست که تنش‌های آبی که اکنون در فلات مرکزی ایران شاهد آن هستیم، در چنین چشم‌اندازی به سراسر کشور گسترش خواهد یافت و استان‌های مختلف ناچار به درگیری با یکدیگر بر سر منابع آبی خواهند بود.  پیامدهای این بحران شامل ناامنی غذایی، بی‌ثباتی اقتصادی، درگیری، تهدید امنیت ملی، مهاجرت‌های گسترده برای ایرانیان و نابودی محیط زیست و زیستگاه‌های طبیعی کشور خواهند بود. 

میزان آبی که ایران سالانه به صورت بارش برف و باران دریافت می‌کند در حدود ۴۰۰ میلیارد متر مکعب است. از این مقدار ۷۰ درصد آن تبخیر شده و به اتمسفر برمی‌گردد، ۲۲ درصد آن به منابع آب سطحی، رودخانه‌ها و دریاچه‌ها ریخته و ۶ تا ۸ درصد آن سفره‌های آب زیرزمینی را تغذیه می‌کند. به صورت میانگین، در مجموع حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب آب در سال به عنوان منبع آبی تجدیدپذیر قابل دسترس و مدیریت می‌باشد. (۱۲)  

میزان کل مصرف سالانه آب در کشور در حال حاضر حدود ۹۶ میلیارد متر مکعب است که ۹۲ تا ۹۳ درصد از این مقدار مصرف کشاورزی می‌شود که بسیار بیشتر از استاندارد جهانی است که حدود ۷۰ درصد است. یک و نیم درصد از این مقدار برای صنایع و حدود  ۶ تا ۸ درصد از آن نیز برای مصارف روزانه افراد برای شرب و زندگی روزمره‌ صرف می‌شود. (۱۳) این نوع الگوی مصرف، ایران را با ورشکستگی آبی مواجه ساخته است؛ به این معنا که میزان برداشت از منابع آب شیرین تجدیدپذیر بیشتر از مقدار آب دریافتی (بیلان منفی) است. در طی سال‌های گذشته، این کمبود با استفاده از منابع آب زیرزمینی تأمین شده است که این منابع نیز به‌سرعت در حال کاهش و نابودی هستند و همان‌طور که اشاره شد، بیش از ۸۵ درصد از آن‌ها مصرف شده است.

بر اساس تحقیقات «مؤسسه منابع جهان» (World Resources Institute) در سال ۱۳۹۸، ایران از لحاظ دسترسی به منابع آبی تجدیدپذیر، پس از قطر، اسرائیل و لبنان در رتبه چهارمِ نزدیک شدن به «روز صفر» قرار دارد. (۱۴) «روز صفر» در مدیریت آب به روزی اطلاق می‌شود که منابع آب یک شهر یا کشور به پایان می‌رسد، توزیع آب به صورت معمول قطع می‌شود و مردم باید از نقاط توزیع مشخص شده آب مورد نیاز خود را تأمین کنند.

دلایل تشدید و بروز بحران آب در کشور

دلایل اصلی بحران آبی که امروزه در کشور وجود دارد را می‌توان به صورت کلی در این موارد طبقه‌بندی کرد؛ نخستین و مهم‌ترین عامل این بحران، عملکرد نادرست و ناکارآمد رژیم جمهوری اسلامی در مدیریت صحیح منابع آب است. سیاست‌های اشتباه این رژیم، از جمله احداث بی‌رویه و غیراصولی سدها، در بسیاری موارد نه تنها غیرضروری و نادرست بوده‌اند، بلکه حتی قادر به آبگیری مناسب نیز نیستند. این سیاست‌ها به جای تأمین آب، که باید هدف اصلی پروژه‌های عظیمی مانند سدسازی باشد، منجر به خشکی رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و نابودی زیستگاه‌های ارزشمند کشور شده‌اند. (۱۵) 

طبق گفته‌ی وزیر نیروی «دولت» یازدهم جمهوری اسلامی، حمید چیت‌چیان، ظرفیت ذخیره‌گاه سدهای کشور ۱.۵ برابر میزان کل آب‌های جاری است. (۱۶) این در حالی است که صدها سد دیگر هم‌اکنون در مراحل مطالعه یا اجرا قرار دارند. احداث سد بدون ارزیابی جامع اثرات زیست‌محیطی و درنظر گرفتن روش‌های جایگزین پایدار برای تأمین آب می‌تواند پیامدهای بسیار مخربی به همراه داشته باشد؛ از جمله بیابان‌زایی، کاهش کیفیت آب، فرسایش خاک، افزایش غلظت مواد معلق و محلول در آب، جابه‌جایی جمعیت محلی، کاهش منابع آب پایین‌دست، خشک شدن تالاب‌ها، رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، نابودی زیستگاه‌های طبیعی و موارد دیگر. (۱۷)

با ورود سپاه پاسداران به پروژه‌های عمرانی کشور پس از پایان جنگ هشت‌ساله و تأسیس قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا به فرمان علی خامنه‌ای در سال ۱۳۶۸، این ارگان به‌سرعت به بزرگ‌ترین مجری طرح‌های عمرانی کشور بدل شد و پروژه‌های کلان اقتصادی نظیر سدسازی به منبعی مالی عظیم برای قرارگاه خاتم و شرکت‌های وابسته به سپاه تبدیل گردید. (۱۸)

ساخت سد از جمله پروژه‌های بسیار بزرگ اقتصادی است و برای مجریان آن منبعی پایدار و پرسود در تمام مراحل، از مطالعات زمین‌شناسی و مکان‌یابی تا احداث، نگهداری، تعمیرات و حفاظت محسوب می‌شود. سود کلان حاصل از این پروژه‌ها برای سپاه پاسداران به‌عنوان مجری اصلی این طرح‌ها، دلیل احداث صدها سد غیرضروری و مخرب شده است.

از دیگر اقدامات بسیار غلط و مخرب رژیم، حفر بی‌رویه و بدون بررسی چاه‌های آب است که منابع آب زیرزمینی را به نابودی کشانده و باعث نشست زمین در بسیاری از نقاط کشور شده است. به‌عنوان مثال، در دریاچه ارومیه، احداث سدها و حفر چاه‌های بی‌رویه عامل اصلی خشکی دریاچه بوده که پیامدهای جبران‌ناپذیری به همراه داشته است. (۱۹، ۲۰) همچنین، سیاست انتقال آب بین حوضه‌ای، بدون درنظر گرفتن عواقب بلندمدت آن و عدالت زیست‌محیطی، منجر به خشکی رودخانه‌های حیاتی و تاریخی کشور، نابودی تالاب‌ها، تهدید محیط ‌زیست و کاهش تنوع زیستی گیاهی و جانوری شده است. این سیاست‌ها نارضایتی‌های اجتماعی و ناپایداری را در مناطق مختلف، به‌ویژه در حوضه‌های مبدأ، به دنبال داشته است. (۲۱)

در مجموع، سیاست‌های غلط رژیم و وجود آنچه «مافیای آب» در ایران نامیده می‌شود، که پروژه‌ها را تحت نفوذ و مدیریت مستقیم سپاه پاسداران و قرارگاه خاتم، با اهداف مالی خود و نه بر اساس بررسی‌های علمی و اصولی، پیش می‌برد، بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین دلیل بحران امروز است. (۲۲)

عامل مهم دیگر، کشاورزی سنتی و ناکارآمد است که بیش از ۹۲ درصد از آب مصرفی کشور را به خود اختصاص می‌دهد. بیشتر کشاورزان، به دلیل نبود تسهیلات دولتی و آموزش لازم برای استفاده از روش‌های مدرن آبیاری، همچنان از روش‌هایی مانند آبیاری غرقابی استفاده می‌کنند که بیش از ۶۵ درصد آب را هدر می‌دهد. همچنین، استفاده غیر اصولی از کودهای شیمیایی باعث آلودگی محیط ‌زیست و منابع آب شده است. (۲۳)

عامل دیگری که بر بحران آب تأثیرگذار است، تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی است که باعث افزایش نرخ تبخیر آب‌های سطحی شده است. افزون بر این، افزایش جمعیت در کشور و نبود آموزش کافی برای مصرف صحیح آب، به‌ویژه در میان کشاورزان، از دیگر عوامل این بحران به شمار می‌روند.

لزوم مدیریت جامع منابع آب برای مقابله با بحران

پس از اشاره به عمق واقعیت کمبود آب در ایران و خطری که هم‌میهنان و سرزمین باستانی‌مان را تهدید می‌کند، و بررسی اجمالی دلایل شدت گرفتن آن، بیان این نکته حائز اهمیت است که حل این بحران و نجات کشور از این خطر حیاتی، امری دست‌نیافتنی نیست. با بهره‌گیری از روش‌های علمی و نوین رایج در دنیا، به همراه تبادل علمی با جهان و کمک متخصصان بومی این حوزه، می‌توان خطرات و عواقب این بحران را در مدت زمانی کوتاه به میزان قابل توجهی کاهش داد و آبادی را به کشور بازگرداند.

مهم‌ترین راهکار در این راستا، ایجاد و توسعه یک سیستم جامع و کامل مدیریت آب توسط سازمانی است که تمامی اجزای چرخه آب، یعنی منابع مختلف تأمین آب و موارد استفاده از آن را به‌طور هماهنگ و مطابق با اصول توسعه پایدار و تغییرات شرایط اقلیمی ایران مدیریت کند. (۲۴، ۲۵) چنین سازمانی، با توجه به منابع آبی موجود و نیاز مناطق مختلف کشور، می‌تواند با مشارکت مردمی و بهره‌گیری از روش‌های علمی و کاربردی متناسب با هر منطقه، پاسخگوی نیازهای حوزه آب باشد.

روش‌هایی مانند افزایش بهره‌وری کشاورزی و بالا بردن میزان تولید محصول از طریق ایجاد تسهیلات برای کشاورزی مکانیزه، آموزش جامعه، بهبود کارایی استفاده از زمین، و استفاده از تکنولوژی و علم روز دنیا می‌تواند به کاهش چشمگیر مصرف آب در بخش کشاورزی منجر شود. در این راستا، تمرکز بر ایجاد امنیت غذایی باید جایگزین نگرش خودکفایی در تولید غذا شود، نگرشی که یکی از سیاست‌های عمیقاً نادرست جمهوری اسلامی طی این سال‌ها بوده است.

همچنین، گسترش و ترویج استفاده از روش‌های پیشرفته مدیریت منابع آب، مانند مدیریت سیلاب‌ها، استفاده مجدد و بازیافت آب، آبخوانداری مدرن و تغذیه منابع ارزشمند آب‌های زیرزمینی، شیرین‌سازی آب در مناطق فاقد دسترسی به منابع آبی دیگر، و تصفیه و بازیافت فاضلاب، از دیگر اقدامات حیاتی برای حل این بحران به شمار می‌روند. (۲۶، ۲۷)

جمهوری اسلامی، همان‌طور که طی ۴۵ سال گذشته و در دوران ریاست دولت‌هایی از هر دو جناح اصلاح‌طلب و اصولگرا نشان داده، به هیچ عنوان اراده، ظرفیت یا امکان ایجاد چنین سیستمی را نداشته و نخواهد داشت. چرا که وجود یک سیستم دموکراتیک در مدیریت منابع آب، از اساس با مفاهیم و سیاست‌های بنیادینی که جمهوری اسلامی را تعریف کرده است، در تضاد است.

مدیریت یکپارچه منابع آبی بر اساس گوش سپاری به خواست مردم، در وهله نخست نیازمند یک نظام حاکمیتی است که عشق به بازسازی و حفظ ایران و رفاه شهروندان را فراتر از هر هدف، تفکر و ایدئولوژی دیگر در اولویت قرار دهد. این امر در حکومتی که ایران و ایرانی کمترین اهمیت را دارند، امکان‌پذیر نیست.

حکومتی که با احداث صدها سد تحت عنوان سازندگی و با هدف بهره‌برداری مالی سپاه پاسداران و ارگان‌های دخیل در پروژه‌ها، از طریق فروش برق تولیدی، دزدی و اختلاس، رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌های کشور را به نابودی کشانده است. در کشوری با منابع آبی محدود، سیاست‌های اشتباه جمعیتی و ورود خیل مهاجران، سرانه آب موجود برای شهروندان را به‌سرعت کاهش داده است. علاوه بر این، با منزوی کردن کشور و تأکید بر سیاست خودکفایی در تولید غذا، گسترش غیراصولی کشاورزی سنتی و حفر هزاران چاه عمیق، منابع آبی ایران را به خشکی کشانده است.

لزوم همکاری با آمریکا و اسرائیل برای مقابله با بحران آب

برای رفع بحران کنونی آب در ایران، بهره‌گیری از علم و تکنولوژی روز دنیا، تبادل علمی با کشورهای پیشرفته در مدیریت منابع آبی و کمک گرفتن از روش‌ها و تکنولوژی‌های موفق آن‌ها، در کنار استفاده از دانش متخصصان ایرانی، امری حیاتی است. (۲۸) همکاری‌های بین‌المللی در مدیریت منابع آب در میان تمامی کشورهای پیشرفته متداول و از اهمیت بالایی برخوردار است. (۲۵)

در این میان، همکاری با آمریکا و اسرائیل، به‌عنوان پیشروان تکنولوژی و دانش مدیریت منابع آب، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ اما این امر نیز در چارچوب ایدئولوژی جمهوری اسلامی غیرقابل تحقق است. (۲۹) به‌عنوان مثال، روش‌های علمی و کاربردی که در آمریکا، به‌ویژه در ایالت‌های جنوبی و غربی با اقلیم مشابه ایران، به کار گرفته شده‌اند، با شانس موفقیت بالا و به‌صورت آزموده‌شده در ایران نیز قابل اجرا هستند. همچنین، همکاری با اسرائیل، یکی از پیشرفته‌ترین کشورها در مدیریت منابع آبی جهان، می‌تواند راه‌گشای بسیاری از مشکلات تکنولوژیکی و مدیریتی در این حوزه باشد. (۳۰)

اسرائیل که از لحاظ اقلیمی شرایطی مشابه ایران دارد و حتی دسترسی کمتری به منابع آب تجدیدپذیر نسبت به ایران دارد، توانسته است با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته، مدیریت صحیح و بهره‌گیری از متخصصان، نیازهای آبی خود را به‌خوبی برطرف کند. (۳۱) هر سال، کارشناسان متعددی از کشورهای مختلف، مانند هند، چین، استرالیا، قبرس، کنیا و همچنین ایالات متحده، که خود از پیشروان این حوزه است، به اسرائیل سفر می‌کنند تا در زمینه نوآوری‌های تصفیه آب، تکنیک‌های آبیاری، بازیافت آب، روش‌های مدرن شیرین‌سازی آب دریا و استراتژی‌های کلی مدیریت منابع آب آموزش ببینند. (۳۲، ۳۳)

اسرائیل به‌عنوان اولین کشور جهان در استفاده مجدد یا بازگردانی آب شناخته می‌شود. در حال حاضر، حدود ۹۰ درصد از فاضلاب تولیدی در این کشور بازیافت می‌شود که نقش بسزایی در تأمین آب کشاورزی دارد. (۳۴) بازگردانی آب به معنای جمع‌آوری آب و فاضلاب از منابع مختلف و استفاده مجدد از آن پس از طی مراحل تصفیه برای کاربردهای مختلف است. منابعی مانند فاضلاب‌های شهری، رواناب‌های کشاورزی (آبی که پس از آبیاری مزارع و زمین‌های کشاورزی جریان می‌یابد) و سیلاب‌ها، که در صورت عدم تصفیه، عملاً از چرخه منابع آب در دسترس خارج می‌شوند.

پس از تصفیه مناسب، این منابع می‌توانند در مواردی چون آبیاری مزارع و باغات مورد استفاده قرار گیرند که منجر به کاهش چشمگیر مصرف آب‌های سطحی و زیرزمینی در کشاورزی می‌شود. همچنین، آب تصفیه‌شده می‌تواند برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی به‌منظور حفظ و تقویت این منابع ارزشمند و جلوگیری از نشست خاک، و دیگر مصارف مانند بازگرداندن آب به رودخانه‌ها، بازیابی تالاب‌ها، حفظ زیستگاه‌های محیط‌زیستی و تنوع زیستی، و کاربردهای صنعتی جهت کاهش مصرف آب‌های سطحی و زیرزمینی به کار رود. (۳۵)

فناوری‌های نوین نظیر سیستم‌های پیشرفته آبیاری قطره‌ای و شیرین‌سازی آب دریا نیز از دیگر روش‌های مورد استفاده اسرائیل برای تأمین آب مورد نیاز شهروندان است. تجربه‌های موفق این کشور در مقابله با کمبود آب و مدیریت منابع آبی می‌تواند الگویی بسیار ارزشمند برای ایران باشد. علاوه بر این، موقعیت اقلیمی مشابه و چالش‌های مشترک در زمینه کمبود منابع آبی، همکاری بین این دو کشور در فردای ایران آزاد را بسیار حائز اهمیت می‌سازد. (۳۶، ۳۷)

همکاری ایران و اسرائیل در مدیریت آب در پادشاهی پهلوی و ضرورت احیای آن

در شرایط کنونی، تلاش و زمینه‌سازی برای مقابله با این بحران ملی پیش از دوران گذار از اهمیتی دوچندان برخوردار است. شاهزاده رضا پهلوی، با درک صحیح از این مسئله و تمرکز بر بهره‌گیری از تخصص دانشمندان ایرانی و در نظر گرفتن منافع ملی ایران در روابط بین‌المللی آینده کشور، از هم‌اکنون گام‌های مهمی در راستای حل این بحران برداشته‌اند.

سال ۱۴۰۲ شاهزاده رضا پهلوی سفری به اسرائیل داشتند و با کارشناسان آب این کشور درباره چگونگی مواجهه با بحران منابع آب ایران به گفتگو پرداختند. دیدارها و مذاکرات انجام‌شده در این سفر از اقدامات بسیار مؤثر در جهت آماده‌سازی برای همکاری‌های بین‌المللی در آینده، حتی پیش از دوران گذار، به شمار می‌رود. (۳۸)

همکاری‌های بین‌المللی سازنده و استفاده از تجربیات و دانش دیگر کشورها، برای تمامی کشورهای پیشرو در جهان امروز از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران نیز در دوران شکوفایی خود پیش از سال ۱۳۵۷، و پیش از آنکه جمهوری اسلامی روابط کشور را محدود به اهداف ایدئولوژیک سازد، در مسیر ایجاد این‌گونه همکاری‌ها برای تحقق اهداف ملی، پیشرفت و سازندگی گام برمی‌داشت.

ایران و اسرائیل در طول دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ همکاری‌های گسترده‌ای در زمینه مدیریت منابع آب داشتند که تاثیر بسیار مثبتی بر توسعه زیرساخت‌های آبی ایران داشت. این همکاری‌ها در دوران شاهنشاه آریامهر، با دعوت از کارشناسان اسرائیلی برای کمک به مدیریت منابع آبی و بهبود زیرساخت‌های کشور، آغاز شد و توانست زمینه‌ساز بهبود مدیریت منابع آب در ایران شود.

در سال ۱۳۳۹، به دنبال درخواست شاهنشاه ایران از سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) برای اعزام کارشناسان آب به ایران، سه تکنسین اسرائیلی برای کمک به مدیریت منابع آب به ایران فرستاده شدند و فعالیت خود را آغاز کردند. در سال ۱۳۴۱، زلزله‌ای مخرب در استان قزوین منجر به ویرانی صدها روستا و تخریب قنات‌هایی شد که منبع اصلی آبیاری زمین‌های کشاورزی منطقه بودند.

شاهنشاه که از عملکرد تکنسین‌های اسرائیلی و پیشرفت‌های حاصل‌شده رضایت داشتند و به پیشروی‌های بی‌نظیر اسرائیل در حوزه مدیریت منابع آب آگاه بودند، از دولت اسرائیل درخواست کردند تا کارشناسانی را برای کمک به منطقه قزوین اعزام کند. پروژه‌های پیشنهادی این مهندسین، که با تأیید مقامات دولتی وقت و کشاورزان محلی همراه بود، به زودی بهبودهای قابل توجهی در سیستم آبیاری منطقه ایجاد کرد.

مهندسان اسرائیلی علاوه بر اجرای پروژه‌ها، به آموزش کشاورزان محلی درباره بهینه‌سازی مصرف آب، افزایش بازدهی محصولات کشاورزی و نحوه عرضه آن‌ها به بازار پرداختند. این همکاری نزدیک میان کارشناسان اسرائیلی و کشاورزان ایرانی باعث شد روابط دو کشور در زمینه مدیریت آب به سرعت گسترش یابد. به زودی، هیدرولوژیست‌ها، مهندسان آب و برنامه‌ریزان اسرائیلی در اکثر پروژه‌های آبی ایران نقش فعال ایفا کردند.

از سال ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۷، پروژه‌های آبی بسیاری در سراسر ایران با کمک متخصصان اسرائیلی آغاز شد. در این میان، شرکت ملی آب اسرائیل (Mekorot)، که مدیریت جامع منابع آبی در اسرائیل را بر عهده دارد، نیز در اجرای پروژه‌های بزرگ‌تر در ایران مشارکت داشت. (۳۹، ۴۰)

در حدود سال ۱۳۴۶، شرکت دولتی اسرائیلی IDE فرآیندی نوآورانه برای صرفه‌جویی در انرژی در زمینه شیرین‌سازی آب توسعه داد. هم‌زمان، نیروی هوایی ایران برای تأمین آب سالم و تمیز برای پایگاه‌های خود به یک راه‌حل کارآمد نیاز داشت. این موضوع فرصتی برای استفاده از تخصص اسرائیل در حوزه آب و تعمیق روابط دو کشور فراهم کرد. در طول دهه بعد، این شرکت ۳۶ واحد کوچک شیرین‌سازی آب را در تاسیسات نیروی هوایی ایران و ۱۹ واحد دیگر را در نقاط مختلف کشور نصب کرد. 

شاهنشاه آریامهر، با آینده‌نگری ژرف خود، هیئت‌هایی از متخصصان اسرائیلی با تخصص‌های متنوع را به ایران دعوت کرد و همچنین افسران و دانشمندان ایرانی را به اسرائیل فرستاد تا تکنیک‌های پیشرفته را بیاموزند و در آبادانی ایران به کار گیرند. (۴۰)

روابط ایران و اسرائیل در زمینه مدیریت منابع آب، نمونه‌ای برجسته از همکاری‌های بین‌المللی موفق بود که تأثیرات مثبت و ماندگاری بر توسعه زیرساخت‌های آبی ایران داشت. این همکاری‌ها نه تنها باعث بهبود وضعیت منابع آبی کشور شد، بلکه به انتقال دانش و تجربیات ارزشمند بین دو کشور انجامید.

متأسفانه، این روابط پس از انقلاب ۱۳۵۷ قطع شد و بسیاری از پروژه‌های مشترک نیمه‌تمام باقی ماندند. در سال‌های اخیر، جمهوری اسلامی نه تنها از دانش گسترده اسرائیل در این حوزه بی‌بهره بوده، بلکه با اقدامات مخرب متعدد، از جمله حملات سایبری گسترده به سیستم‌های آبی اسرائیل، سعی در ایجاد اختلال در عملکرد این کشور داشته است. (۴۱، ۴۲)

همان‌گونه که پیش‌تر گفته شد، همکاری‌های بین ایران و اسرائیل در حوزه مدیریت منابع آبی می‌تواند برای ایران بسیار سودمند باشد. این همکاری می‌تواند شامل تبادل دانش فنی، آموزش متخصصان، و سرمایه‌گذاری‌های مشترک در پروژه‌های مرتبط با آب باشد. یکی از حوزه‌های برجسته این همکاری، فناوری‌های پیشرفته تصفیه آب است. اسرائیل با بهره‌گیری از این فناوری‌ها توانسته است ۹۰ درصد از فاضلاب‌های کشور را به آب با کیفیت تبدیل کند که برای مصارف کشاورزی، صنعتی، و حتی برخی مصارف خانگی غیر شرب قابل استفاده است.

با توجه به محدودیت منابع آب شیرین در ایران، این همکاری‌ها می‌توانند به‌طور مؤثری به مدیریت منابع آبی کشور کمک کنند. ایران می‌تواند با بهره‌گیری از روش‌های متنوعی مانند استفاده از حوض‌های رسوب، تالاب‌های هوادهی شده، و همچنین سیستم‌های تصفیه چندمرحله‌ای، تصفیه بیولوژیکی و فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند نانوفیلتراسیون و اسمز معکوس، منابع آبی پایدار و ارزشمندی را در اختیار داشته باشد.

چنین اقداماتی نه تنها به مدیریت بهتر منابع آبی کمک خواهد کرد، بلکه موجب کاهش فشار بر منابع طبیعی موجود و بهبود کیفیت زندگی مردم نیز خواهد شد.

در ایران، سالانه حدود ۵ میلیارد متر مکعب فاضلاب تولید می‌شود که تنها ۴۲ درصد از این مقدار تا مراحلی مختلف و در اکثر موارد به‌صورت ناکافی تصفیه می‌شود. ۵۸ درصد باقی‌مانده بدون طی کردن حتی ساده‌ترین مراحل پاکسازی، مستقیما در طبیعت رها می‌شود. این امر نه تنها باعث آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی و تخریب محیط زیست می‌شود، بلکه به هدر رفت یک منبع آبی ارزشمند منجر می‌گردد که می‌توانست در کشاورزی و سایر موارد مورد استفاده قرار گیرد. (۴۳) میزان بسیار محدودی از این ۴۲ درصد فاضلاب تصفیه‌شده، عمدتا در شهرهای بزرگ مانند تهران، برای کشاورزی استفاده می‌شود. این وضعیت، در مقایسه با عملکرد اسرائیل به‌عنوان پیشروترین کشور جهان در این حوزه، نشان‌دهنده پتانسیل بالای ایران در استفاده از آب‌های بازیافتی است.

همچنین، بخش قابل توجهی از آبی که در کشاورزی ایران مصرف می‌شود (حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد) به‌صورت رواناب سطحی هدر می‌رود. این آب در صورت جمع‌آوری و مدیریت مناسب، می‌تواند مجددا در مزارع مورد استفاده قرار گیرد. اسرائیل، با تجربه گسترده‌ای در استفاده از آب‌های بازیافتی برای کشاورزی و بهره‌گیری از سیستم‌های پیشرفته آبیاری قطره‌ای و تکنیک‌های مدیریت بهینه مصرف آب، توانسته است بهره‌وری کشاورزی را به میزان چشمگیری افزایش دهد. انتقال این تجربیات به ایران می‌تواند به کشاورزان کمک کند تا با استفاده از آب‌های بازیافتی، هم تولیدات کشاورزی خود را افزایش دهند و هم مصرف آب را به‌طور قابل توجهی کاهش دهند.

علاوه بر این، تصفیه و استفاده از سیلاب‌ها و رواناب‌ها، در صورت مدیریت صحیح و جمع‌آوری در نقاط مناسب، می‌تواند منبع آبی ارزشمندی برای تأمین آب در ایران ایجاد کند. چنین رویکردهایی می‌توانند نقش کلیدی در حل بحران آب کشور ایفا کنند.

ایران می‌تواند برای تأمین آب شیرین، به‌ویژه در مناطقی که با کمبود منابع آبی مواجه هستند، از تجربیات و فناوری‌های پیشرفته اسرائیل در زمینه شیرین‌سازی آب دریا بهره‌برداری کند. در سال‌های اخیر، اسرائیل تکنولوژی‌های نوینی برای کاهش هزینه‌های انرژی در فرآیند شیرین‌سازی آب توسعه داده است، از جمله استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی برای تأمین انرژی مورد نیاز این فرآیند. این کشور همچنین سابقه تحقیقاتی گسترده‌ای در زمینه بهبود کارایی سیستم‌ها و کاهش هزینه‌های عملیاتی دارد. پروژه‌های مشهوری نظیر تأسیسات تصفیه آب «سورک» و «اشکلون» نمونه‌هایی از موفقیت‌های اسرائیل در این حوزه هستند که با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته و مدیریت موثر منابع، توانسته‌اند در مقیاس وسیع به تأمین آب شیرین بپردازند. (۴۴)

این پیشرفت‌ها نشان‌دهنده توانمندی‌های بالای اسرائیل در مدیریت منابع آب است و می‌تواند الگویی مناسب برای کشورهایی مانند ایران در حل بحران کم‌آبی باشد. در سال ۲۰۱۸، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر وقت اسرائیل، در ویدئویی خطاب به مردم ایران، درباره راه‌حل‌هایی که اسرائیل می‌تواند برای حل بحران آب در ایران ارائه دهد، صحبت کرد. او تأکید کرد که اسرائیل دانش لازم برای جلوگیری از یک فاجعه زیست‌محیطی در ایران را دارد، اما رژیم تهران مانع از تحقق چنین همکاری‌هایی می‌شود. (۴۵)

سفر اخیر شاهزاده رضا پهلوی به اسرائیل، به دعوت وزیر این کشور، لحظه‌ای تاریخی برای هر دو ملت بود. این سفر، فراتر از اهمیت سیاسی خود، حاوی جزییات ارزشمندی بود که نشان‌دهنده پتانسیل ایجاد آینده‌ای روشن و مبتنی بر اهداف مشترک بین دو کشور است. از جمله این رویدادها، بازدید ولیعهد از تصفیه‌خانه «سورک» و دیدار و گفتگوی ایشان با کارشناسان و چهره‌های کلیدی سازمان آب و مدیران شرکت ملی آب اسرائیل (Mekorot) بود.

این سفر، به‌ویژه با توجه به بحران آب در ایران و پیشتازی اسرائیل در این حوزه، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و نشانگر تعهد شاهزاده رضا پهلوی به آینده ایران و تلاش برای یافتن راه‌حل‌های پایدار برای چالش‌های بزرگ ملی است. ایجاد چنین کانال‌های ارتباطی در شرایط کنونی می‌تواند پایه‌ای از اعتماد برای همکاری‌های گسترده‌تر در زمان مناسب باشد. (۴۶)

پایان سخن

بحران آب در ایران یک نگرانی حیاتی است. میلیون‌ها ایرانی حتی به آب آشامیدنی سالم، که یکی از حقوق اولیه بشر است، دسترسی ندارند. حضور جمهوری اسلامی نه تنها این بحران را حل نکرده بلکه با سوءمدیریت و سیاست‌های اشتباه خود، شدت آن را روزبه‌روز افزایش داده و آثار مخرب انسانی و زیست‌محیطی جبران‌ناپذیری برای کشور به همراه داشته است.

در ایران آزاد، اما، با وجود حاکمیتی دموکرات که منافع ملی کشور و رفاه شهروندان را بر هر ایدئولوژی دیگری ارجح می‌داند، این بحران می‌تواند به‌سرعت مدیریت و مهار شود. با بهره‌گیری از دانش و تخصص انبوه متخصصان و اندیشمندان ایرانی در داخل و خارج از کشور، ایجاد روابط بین‌المللی سازنده با کشورهای پیشرو، تبادل علمی با جهان، و اجرای مدیریتی کارآمد، جامع و یکپارچه در حوزه منابع آبی، می‌توان اقدامات مؤثری در این زمینه انجام داد.

این مدیریت باید بر مبنای خواست و مشارکت مردمی و مطابق با اصول توسعه پایدار باشد تا علاوه بر پاسخ‌گویی به بحران آب، محیط زیست حفظ شده و نیازهای آبی کشور به‌طور کامل تأمین شود. چنین رویکردی نه تنها موجب بهبود وضعیت آب در کشور می‌شود، بلکه پایه‌ای برای توسعه پایدار و زندگی بهتر برای نسل‌های آینده خواهد بود.

پانوشت‌ها: 

1. Mehrnoush Cheragh Abadi. Has Iran mismanaged its way into a water crisis? Equal Times. Published online 2017. https://tinyurl.com/3pb3fk2k

2. Report 241 / Middle East & North Africa. Iran’s Khuzestan: Thirst and Turmoil. International Crisis Group. Published online 2023. https://tinyurl.com/yc4nb34s

3. Yee V, Nikounazar L. In Iran, Some Are Chasing the Last Drops of Water. The NewYork Times. Published online 2023. https://tinyurl.com/44emvc7u

4. Tehran faces severe water crisis with reservoirs only 14% full. bne IntelIiNews. 2023.

5. Berger M, Mahoozi S. As water shortages intensify Iran’s heat wave, authorities shift blame. The Washington Post. 2023.

6. Borna News.https://tinyurl.com/54hmu53d. Published 2022. 

7. Akbarzadeh A, Valipour A, Meshkati SMH, Hamnabard N. Municipal Wastewater Treatment in Iran: Current Situation, Barriers and Future Policies. Journal of Advances in Environmental Health Research. 2023;11(1):60-71. doi:10.34172/jaehr.2023.08

8. Kheyruri Y, Nikaein E, Sharafati A. Spatial monitoring of meteorological drought characteristics based on the NASA POWER precipitation product over various regions of Iran. Environmental Science and Pollu-tion Research. 2023;30(15):43619-43640. doi:10.1007/s11356-023-25283-3

9. IRAN Climate Fact Sheet. https://tinyurl.com/5n7kz7pm

10. World Bank Group. Average Precipitation in Depth (Mm per Year).; 2020. https://tinyurl.com/33ret9s7

11. Malekinezhad H. Study on the Water Availability in Iran, Using the International Water Indicators.; 1972.

12. Fanack Water. Water Use in Iran. https://tinyurl.com/ycydbvtx

13. Khorsandi M, Omidi T, van Oel P. Water-related limits to growth for agriculture in Iran. Heliyon. 2023;9(5). doi:10.1016/j.heliyon.2023.e16132

14. Woodyatt A. A quarter of world’s population are living with extreme water stress. CNN World. Published online 2019. https://tinyurl.com/4ubfwex3

15. Heydari M, Othman F, Noori M. A Review of the Environmental Impact of Large Dams in Iran. Published online 2013. doi:10.5281/zenodo.18263

16. DW. Minister of Energy: Water resource management should replace dam construction. Nature and Environment. Published online 2013. https://tinyurl.com/2cj946ce

17. Mohamed Khir Alla Y, Liu L. Impacts of Dams on the Environment: A Review. International Journal of Environment, Agriculture and Biotechnology. 2021;6(1). doi:10.22161/ijeab

18. DW. The collaboration of all factions of the government in the excessive dam construction in Iran. Nature and Environment. Published 2017. https://tinyurl.com/y5vt6f9b

19. Rahimi A, Breuste J. Why is Lake Urmia Drying up? Prognostic Modeling With Land-Use Data and Artificial Neural Network. Front Environ Sci. 2021;9. doi:10.3389/fenvs.2021.603916

20. Kourosh Ziabari. How Iran’s dam-building obsession is killing Middle East’s largest lake. TRT World. Published online 2022. https://tinyurl.com/4u8u4wbe

21. Hassaniyan A. Iran’s water policy: Environmental injustice and peripheral marginalisation. Prog Phys Geogr. 2024;48(3):420-437. doi:10.1177/03091333241252523

22. Lerech Zilberberg S. The Water Crisis in Iran: Heightening Instability. The Institute of National Studies. Published online 2024. https://tinyurl.com/bdduenpr

23. Alizadeh A, Kesgavarz A. Status of Agricultural Water Use in Iran . In: Water Conservation, Reuse, and Recycling: Proceedings of an Iranian-American Workshop National AcademWater Conservation, Reuse, and Recycling: Proceedings of an Iranian-American Workshop. National Academies of Sciences, Engi-neering, and Medicine; 2005.

24. Barati AA, Pour MD, Sardooei MA. Water crisis in Iran: A system dynamics approach on water, energy, food, land and climate (WEFLC) nexus. Science of the Total Environment. 2023;882. doi:10.1016/j.scitotenv.2023.163549

25. United States Environmental Protection Agency. EPA Collaboration with Israel. Published 2024. https://tinyurl.com/468d87v6

26. Expert believes Iran’s water shortage can be tackled. Tehran Times. https://tinyurl.com/3wnz4rk4. Published 2018. 

27. The Borgen Project. Tackling the Water Crisis in Iran. Borgen Magazine. Published online 2022.

28. Lazard O, Adebahr C. How the EU Can Help Iran Tackle Water Scarcity.; 2022.

29. RFI. Iran rejects Israel’s offer to solve water crisis. Published 2018. https://did.li/OmmIw

30. Marin P, Tal S, Yeres J, Ringskog K. Water Management in Israel Key Innovations and Lessons Learned for Water-Scarce Countries.; 2017. www.worldbank.org/water

31. Deutsch L, Geography WP, Project S. Climate Change and the Water Crisis in Israel.

32. Ellis B. Engineering group goes to Israel to study water recycling leader’s operations, research. Vanderbilt University. Published online 2023. https://tinyurl.com/457t39dw

33. Robinson RR. Israel’s Water Technology Going Global. Aish. Published online 2023. https://tinyurl.com/bdewpuua

34. 2022 Delegation to Israel (WRAP Action 11.1). From Water Stressed to Water Secure: Lessons from Israel’s Water Reuse Approach.; 2023.

35. AQUARES A1.3-Water reuse technology application guide. Water Reuse Policies Advancement for Resource Efficient.; 2020.

36. Megdal SB. Israel Water Management Program Provides Rich Learning Experience. In: Public Policy Review. The Arizona University, Water Resources Research Center; 2012.

37. Cohen H. How to solve a country’s water problem: Learning from the Israeli experience. Inter American Development. Published online 2023.

38. Staff T. Son of last Iranian shah to visit Israel in bid to renew ‘ancient bond.’ The Times of Israel. https://tinyurl.com/yp9xds8b. Published 2023. 

39. Furlan M. Israeli-Iranian relations: past friendship, current hostility. Israel Affairs. 2022;28(2):170-183. doi:10.1080/13537121.2022.2041304

40. Siegel SM. The Greatest Threat Facing Iran: Running Out of Water. Tablet Magazine. Published online 2015.

41. Wall T. Throwback Attack: Hackers attempt to flood Israeli water supply with chlorine. Industrial Cybersecurity Pulse. Published online 2022. https://tinyurl.com/bdh9f4fk

42. Culafi A. Iranian cyberattacks targeting U.S. and Israeli entities. TechTarget. Published online 2024. https://tinyurl.com/2tmpu9mz

43. Akbarzadeh A, Valipour A, Meshkati SMH, Hamnabard N. Municipal Wastewater Treatment in Iran: Current Situation, Barriers and Future Policies. Journal of Advances in Environmental Health Research. 2023;11(1):60-71. doi:10.34172/jaehr.2023.08

44. NL-IL Mini-Symposium on Desalination and Clean Hydrogen Production. Sorek Desalination Plant 150 Mm 3 /y SWRO.; 2021.

45. Ariel Kahana. Netanyahu’s water tech offer draws wave of Iranian support. Israel Hayom. Published online 2018.

46. Khatiri S. The Coming Cyrus Accords? JINSA Providence Magazine. Published online 2023. https://tinyurl.com/5n8btt9e