درآمد: ضرورت تحول صنعت خودروسازی ایران

صنعت خودروسازی در آستانه یک تحول جهانی بی‌سابقه قرار دارد و کشورهایی که خود را با این تغییرات تطبیق ندهند، از رقابت حذف خواهند شد. ایران نیز امروز در آستانه چنین خطری قرار دارد. در سال ۱۴۰۲، بیش از ۹۰ میلیون خودرو در جهان تولید شد؛ تنها چین با ۳۰ میلیون، ایالات متحده با ۱۰ میلیون، و ژاپن با ۹ میلیون دستگاه در صدر قرار گرفتند (۱). در مقابل، تولید خودرو در ایران طی سال‌های اخیر کاهش چشمگیری داشته و این افت، نشانه‌ای از بحرانی ساختاری است که بدون اصلاح، می‌تواند صنعت خودروسازی ایران را به‌طور کامل از بازار جهانی حذف کند.

در سطح منطقه‌ای نیز شکاف با کشورهای همسایه در حال گسترش است. کشورهایی چون ترکیه، عربستان سعودی و امارات متحده عربی با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، موقعیت خود را تقویت کرده‌اند؛ در حالیکه ایران همچنان بر مونتاژ مدل‌های قدیمی و واردات بیش‌از‌حد قطعات تکیه دارد( ۲ و ۳). بیش از ۶۰ درصد قطعات خودروهای تولید داخل، وارداتی‌اند؛ عاملی که وابستگی ایران را به شرایط تحریم و نوسانات بازار خارجی افزایش داده است. در کنار این، سیاست‌های اقتصادی نادرست، فساد سیستمی و انحصار دولتی، موجب زیان‌دهی خودروسازان داخلی و افت محسوس کیفیت تولید شده است.

با این‌حال، ایران همچنان از فرصت‌های راهبردی برخوردار است. وجود منابع طبیعی کلیدی مانند لیتیوم، دسترسی به نیروی انسانی متخصص، بازار داخلی وسیع، و موقعیت ژئوپلیتیکی ممتاز، ظرفیت‌هایی هستند که در صورت انجام اصلاحات بنیادین، می‌توانند ایران را به یک بازیگر منطقه‌ای در صنعت خودرو تبدیل کنند.

این سند، نقشه راهی برای بازسازی صنعت خودروسازی ایران پس از پایان حاکمیت جمهوری اسلامی ارائه می‌دهد. هدف، تدوین برنامه‌ای اجرایی برای کاهش وابستگی به واردات، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، و ورود مجدد به زنجیره جهانی تأمین خودرو است. این اصلاحات در سه بازه زمانی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت تعریف شده‌اند تا ضمن ایجاد ثبات اولیه، مسیر توسعه پایدار نیز ترسیم شود. بدون این اصلاحات، ایران حتی از رقبای منطقه‌ای نیز عقب خواهد ماند و به یک بازار مصرفی وابسته تبدیل خواهد شد. اما در صورت اجرای یک راهبرد جامع، امکان بازیابی جایگاه ایران در صنعت جهانی خودرو و توسعه یک اکوسیستم رقابتی فراهم خواهد شد.

تحلیل اقتصادی جهانی و موقعیت ایران در بازار خودرو

صنعت خودروسازی جهان در دهه اخیر تحولات بنیادینی را تجربه کرده است.  رشد فناوری‌های نوین، تغییر سیاست‌های زیست محیطی، و تحولات ژئوپلیتیکی، ساختار بازار خودرو را به‌شدت دگرگون کرده‌اند. تنها در سال ۱۴۰۲، فروش خودروهای برقی به ۱۴ میلیون دستگاه رسید، که ۹۵ درصد آن در چین، اروپا و ایالات متحده آمریکا ثبت شد. برآوردها نشان می‌دهند که تا سال ۱۴۱۴، بیش از ۷۰ درصد خودروهای جدید در بازارهای پیشرفته، تمام‌برقی خواهند بود (۴). این روند، کشورها را ناگزیر ساخته است تا در زنجیره تأمین باتری، انرژی‌های تجدیدپذیر و زیرساخت‌های شارژ سریع سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای انجام دهند.

چین به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده خودرو در جهان، در سال ۱۴۰۲ بیش از ۱۰۲ میلیارد دلار از محل صادرات خودرو درآمد کسب کرد. برندهایی نظیر BYD و NIO که بر توسعه خودروهای برقی متمرکز هستند، به رقبای اصلی تسلا تبدیل شده‌اند (۵). ترکیه نیز با توسعه خودروهای الکتریکی و میزبانی از برندهایی چون فورد، فیات، هیوندای، رنو و BYD، صادرات خود و قطعات مرتبط را به ۳۵ میلیارد دلار رسانده است (۶). عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری در شرکت لوسید موتورز و هدف‌گذاری تولید سالانه ۱۵۵ هزار خودروی برقی تا سال ۱۴۱۴، در مسیر تبدیل‌شدن به قطب منطقه‌ای خودروهای الکتریکی قرار دارد (۳).

در قاره آمریکا، مکزیک به نمونه‌ای موفق در توسعه صنعت خودرو تبدیل شده است. این کشور در سال ۱۴۰۲، حدود ۳.۵ میلیون دستگاه خودرو تولید و ۸۰ میلیارد دلار صادرات ثبت کرد (۷ و ۸). نزدیکی جغرافیایی به ایالات متحده و بهره‌مندی از توافق‌نامه ایالات متحده-مکزیک-کانادا  (USMCA)، مکزیک را به یکی از ارکان زنجیره تأمین خودرو در آمریکای شمالی بدل کرده است (۹ و ۱۰).

در مقابل، ایران طی یک دهه گذشته با کاهش بیش از ۴۰ درصدی تولید، در سال ۱۴۰۲ تنها ۹۰۰ هزار دستگاه خودرو تولید کرده است. این افت، نتیجه‌ ترکیبی از تحریم‌های بین‌المللی، سوءمدیریت و سیاست‌گذاری‌های اقتصادی ناکارآمد است. در حالی که کشورهایی مانند ترکیه و مکزیک با سیاست‌های سرمایه‌گذاری باز و تعاملات بین‌المللی، به قطب‌های صادراتی تبدیل شده‌اند، ایران نه‌تنها از جذب سرمایه خارجی بازمانده، بلکه تولیدکنندگان داخلی نیز با بحران‌های مالی، مدیریتی و فنی مواجه‌اند.

سیاست‌های دولتی خود یکی از موانع جدی این صنعت بوده است. اختصاص ارز ترجیحی به شرکت‌های ناکارآمد، قیمت‌گذاری دستوری، و انحصار دو شرکت ایران‌خودرو و سایپا، موجب زیان‌دهی مزمن و افت کیفیت شده است. در سال ۱۴۰۲، مجموع زیان خالص این دو شرکت از مرز ۲ میلیارد دلار فراتر رفت، که نشانه‌ای از ناکارآمدی ساختاری در این صنعت محسوب می‌شود.

 تاریخچه و وضعیت کنونی صنعت خودروسازی ایران

صنعت خودروسازی ایران در دهه ۱۳۳۰ با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و همکاری شرکت‌های بین‌المللی پایه‌گذاری شد و به‌عنوان بخشی از راهبرد صنعتی‌سازی کشور در حال توسعه، شکل گرفت. در این دوره، همکاری با برندهای معتبر جهانی منجر به انتقال اولیه فناوری و ایجاد زیرساخت‌های تولید خودرو در ایران شد. در دهه ۱۳۵۰، با رشد اقتصادی و اجرای سیاست‌های توسعه‌ای، تولید خودروهای سواری از مرز ۱۲۰ هزار دستگاه در سال عبور کرد و مونتاژ خودروهای تجاری نیز گسترش یافت (۱۱). با وجود این پیشرفت‌ها، مدل توسعه صنعت عمدتا بر پایه سرمایه‌گذاری خارجی و مونتاژ قطعات وارداتی استوار بود و وابستگی به فناوری‌های خارجی همچنان ادامه داشت.

پس از انقلاب ۱۳۵۷، رویکرد دولت در قبال صنعت خودرو تغییر یافت و سیاست‌های ملی‌سازی اجرا شد. واگذاری مالکیت شرکت‌های خودروسازی به دولت و قطع همکاری‌های بین‌المللی، موجب کاهش شدید تولید و افت فناوری شد. در دهه ۱۳۶۰، مشکلات ناشی از جنگ و محدودیت‌های اقتصادی، وابستگی به مونتاژ خودروهای قدیمی و قطعات وارداتی را افزایش داد و تولید خودرو به کمتر از ۱۵ هزار دستگاه در سال کاهش یافت (۱۲). با این‌حال، از اوایل دهه ۱۳۷۰، سیاست‌هایی برای احیای صنعت خودروسازی اتخاذ شد که شامل همکاری دوباره با برندهای خارجی، از جمله قرارداد تولید پژو، و توسعه خطوط تولید داخلی بود. این سیاست‌ها منجر به افزایش تولید و رشد تعداد خودروسازان داخلی شد، به‌گونه‌ای که در سال ۱۳۸۰، تولید خودرو در ایران از مرز یک میلیون دستگاه عبور کرد.

دهه ۱۳۸۰ را می‌توان دوره اوج صنعت خودروسازی ایران دانست. افزایش تولید، حمایت‌های دولتی و انعقاد قراردادهای جدید با شرکت‌های بین‌المللی، باعث شد ایران در میان ۱۵ کشور برتر تولیدکننده خودرو قرار گیرد. در این دوره، برندهایی نظیر پژو و رنو به ایران بازگشتند و شرکت‌هایی مانند کیا و هیوندای نیز وارد بازار ایران شدند و تولید مشترک آغاز شد. با این‌حال، رشد این صنعت بیش از آنکه بر توسعه فناوری بومی و تحقیق و توسعه (R&D) متکی باشد، بر مونتاژ قطعات وارداتی استوار بود. وابستگی به قطعات خارجی به بیش از ۵۰ درصد رسید، که صنعت خودرو را در برابر بحران‌های خارجی آسیب‌پذیر کرد.

از سال ۱۳۹۰ به بعد، صنعت خودرو با دو بحران اساسی روبه‌رو شد: تحریم‌های بین‌المللی و سوءمدیریت داخلی. خروج دوباره برندهای خارجی و افزایش محدودیت‌های تجاری، تولید داخلی را به‌شدت کاهش داد و وابستگی به قطعات وارداتی بیش از پیش آشکار شد. در سال ۱۳۹۷، خروج پژو، رنو و کیا از ایران باعث شد که تولید خودرو در سال ۱۳۹۸ به کمتر از ۷۰۰ هزار دستگاه سقوط کند، که یکی از بزرگ‌ترین افت‌های تاریخ این صنعت بود. در کنار تحریم‌ها، سیاست‌های نادرست دولتی، از جمله قیمت‌گذاری دستوری، انحصار دو خودروساز بزرگ و فساد سیستمی، مشکلات را تشدید کرد و رقابت‌پذیری این صنعت را کاهش داد.

علاوه بر این چالش‌ها، کیفیت پایین خودروهای تولیدی، قیمت‌های نامتناسب با کیفیت، و خدمات پس از فروش ضعیف، موجب نارضایتی گسترده مصرف‌کنندگان شده است. از سوی دیگر، هزینه‌های بالای تولید و کاهش شدید صادرات، صنعت خودرو را با بحران اقتصادی و کاهش رقابت‌پذیری مواجه کرده‌اند. در همین بازه زمانی، هزینه تولید هر خودرو در ایران به ۴۰ درصد بالاتر از استانداردهای جهانی رسید (۱۳). صادرات خودرو که در سال ۱۳۹۰ حدود ۴۰۰ میلیون دلار بود، در سال ۱۴۰۲ به کمتر از ۱۰۰ میلیون دلار کاهش یافت (۱۴)، که در مقایسه با کشورهای منطقه، نشان‌دهنده افت شدید توان رقابتی ایران در این حوزه است. ضعف در تحقیق و توسعه، نبود نوآوری در طراحی و فناوری، و عدم ارتباط مؤثر میان دانشگاه و صنعت، از دیگر عواملی بودند که مانع تحول این صنعت شدند.

با وجود تمامی این مشکلات، ایران همچنان ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای احیای صنعت خودرو دارد. ایران سالانه بیش از ۲۳۰ هزار مهندس فارغ‌التحصیل دارد که بخش قابل توجهی از آن‌ها در رشته‌های مرتبط با صنعت خودرو فعالیت می‌کنند (۱۵). این نیروی انسانی متخصص می‌تواند نقش مهمی در توسعه فناوری‌های جدید در این حوزه ایفا کند. همچنین، بازار داخلی ایران با جمعیت ۹۰ میلیونی، تقاضای سالانه حدود دو میلیون خودرو را ایجاد کرده است که در صورت اصلاح ساختاری و افزایش کیفیت تولید، می‌تواند زمینه‌ساز رشد پایدار این صنعت شود.

اصلاحات ساختاری و مسیر تحول صنعت خودروسازی ایران

آینده صنعت خودروسازی ایران به انتخاب مسیر تحول و سیاست‌های کلان سیاسی، اقتصادی و صنعتی وابسته است. یکی از سناریوهای محتمل پس از سرنگونی جمهوری اسلامی، اصلاحات تدریجی با هدف کاهش مداخلات دولتی و افزایش رقابت‌پذیری است. در این مسیر، دولت به‌تدریج از مالکیت مستقیم خارج شده و زمینه ورود سرمایه‌گذاران بخش خصوصی را فراهم می‌کند. این مدل، کاهش شوک‌های اقتصادی و اجتماعی را به همراه دارد، اما اگر سرعت اصلاحات کافی نباشد، امکان تداوم انحصار و ناکارآمدی همچنان باقی خواهد ماند. سناریوی دیگر، خصوصی‌سازی سریع همراه با جذب سرمایه‌گذاری خارجی است که می‌تواند موجب بهبود فناوری، افزایش سرمایه‌گذاری و ورود برندهای بین‌المللی شود. این مدل که در کشورهایی مانند مکزیک موفق بوده، نیازمند چارچوب‌های قانونی شفاف و حمایت از رقابت سالم است تا مانع از بروز نارضایتی اجتماعی و سوءاستفاده‌های احتمالی شود.

در آلمان، دولت با اجرای خصوصی‌سازی تدریجی و حفظ بخشی از سهام استراتژیک، توانست صنعت خودرو را توسعه داده و ثبات آن را حفظ کند. کره جنوبی نیز با پیروی از مدل تدریجی، اما با تمرکز بالا بر سیاست‌های حمایتی، تحقیق و توسعه و هدایت صادرات، موجب رشد خودروسازان داخلی و افزایش بهره‌وری صنعت شد. در مقابل،  مکزیک، مسیر خصوصی‌سازی سریع را انتخاب کرد و با ایجاد فضای سرمایه‌گذاری باز، خود را به قطب صادرات خودروی آمریکا تبدیل کرد.

در ایران، خصوصی‌سازی می‌تواند از طریق روش‌هایی مانند فروش تدریجی سهام در بورس، مزایده رقابتی، یا واگذاری شرکت‌ها به کنسرسیوم‌های صنعتی انجام شود. تجربه کشورهای موفق نشان داده است که اجرای این سیاست‌ها تنها زمانی به نتیجه می‌رسد که با قوانین ضدانحصار، نهادهای نظارتی مستقل و مشوق‌های جذاب برای سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی همراه باشد. همچنین، ایجاد نهادی مستقل برای نظارت بر فرآیند خصوصی‌سازی، می تواند موجب شفافیت واگذاری‌ها و جلوگیری از فساد احتمالی در انتقال مالکیت شود. اگر ایران بتواند این مسیر را به درستی مدیریت کند، صنعت ناکارآمد دولتی امروز می تواند به یک بازیگر تأثیرگذار منطقه‌ای در صنعت خودروی جهانی تبدیل شود.

آینده‌ی خودروهای الکتریکی و هوشمند در ایران

انتقال صنعت خودروسازی ایران به سمت خودروهای الکتریکی و هوشمند، نه‌تنها ضرورتی زیست‌محیطی و اقتصادی است، بلکه فرصتی کلیدی برای بازگشت به زنجیره تأمین جهانی خودرو محسوب می‌شود. کشورهای پیشرو مانند چین، ایالات متحده و آلمان با سرمایه‌گذاری‌های گسترده در این بخش، سهم بازار خودروهای برقی را به‌سرعت افزایش داده‌اند. تنها در سال ۱۴۰۲، بیش از ۱۴ میلیون دستگاه خودروی برقی در جهان به فروش رسید که بیش از ۶۵ درصد آن مربوط به چین بود (۱۶). این آمار به‌روشنی نشان می‌دهد که آینده‌ی صنعت خودرو در گرو توسعه فناوری‌های الکتریکی و هوشمند است و کشورهایی که نتوانند خود را با این روند همسو کنند، از رقابت جهانی کنار گذاشته خواهند شد.

یکی از موانع اصلی توسعه خودروهای برقی، کمبود زیرساخت‌های شارژ گسترده و نبود منابع برق پایدار است. کشورهای پیشرو این مشکل را با سرمایه‌گذاری هدفمند در شبکه‌های شارژ سریع برطرف کرده‌اند. چین، به‌عنوان نمونه‌ای موفق، در چارچوب برنامه‌های توسعه‌ای خود، تا سال ۱۴۱۰ قصد دارد بیش از ۸.۶ میلیون ایستگاه شارژ عمومی ایجاد کند؛ معادل حدود ۶۷ درصد از کل زیرساخت شارژ عمومی جهان در آن زمان (۱۷). اروپا نیز گسترش شبکه‌های شهری و بین‌شهری را در اولویت قرار داده است. ایران برای رقابت در این حوزه، باید از این الگوها بهره بگیرد و توسعه زیرساخت شارژ را در سه سطح دنبال کند: نخست، ایجاد شبکه شارژ در کلان‌شهرها و مسیرهای بین‌شهری؛ دوم، تسهیل نصب شارژرهای خانگی و اداری از طریق ارائه مشوق‌های مالی و اعتباری؛ و سوم، اتصال این شبکه به نیروگاه‌های تجدیدپذیر جهت کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی. بدون این زیرساخت‌ها، گسترش خودروهای برقی در کشور با محدودیت‌های جدی مواجه خواهد شد.

فراتر از روند الکتریکی‌سازی، توسعه فناوری خودروهای هوشمند نیز به‌عنوان یکی از جهت‌گیری‌های اصلی صنعت خودروسازی جهانی مطرح است. این فناوری‌ها علاوه بر کاهش تصادفات، به بهبود بهره‌وری ناوگان حمل‌ونقل عمومی و خصوصی کمک می‌کنند. کشورهای پیشرو تاکنون میلیاردها دلار در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده‌اند و استارتاپ‌ها نیز نقشی کلیدی در شتاب‌بخشی به پیشرفت‌های فناورانه ایفا کرده‌اند. ورود ایران به این عرصه مستلزم ایجاد زیرساخت‌های تحقیق و توسعه، گسترش شبکه‌های ارتباطی پرسرعت و همکاری نزدیک میان دانشگاه‌ها و استارتاپ‌های نوآور داخلی است.

یکی از الزامات اصلی برای پیشرفت خودروهای هوشمند، راه‌اندازی مراکز تخصصی در حوزه توسعه نرم‌افزارهای هوش مصنوعی، سیستم‌های کنترلی و فناوری حسگرهای پیشرفته است. کشورهای موفقی مانند چین، اسرائیل و ایالات متحده با حمایت هدفمند از استارتاپ‌های فناور، توانسته‌اند در این عرصه دستاوردهای چشمگیری کسب کنند. ایران نیز می‌تواند با اعطای مشوق‌های مالیاتی، ایجاد مراکز تست خودروهای خودران، و حمایت از نوآوری‌های داخلی، زمینه‌ رشد این فناوری‌ها را فراهم سازد. همچنین، توسعه زیرساخت‌های ارتباطی نسل پنجم (G5) برای ارتقای عملکرد خودروهای هوشمند ضروری است؛ چرا که فناوری‌هایی نظیر ارتباطات بین‌خودرویی و سامانه‌های پیشرفته ناوبری وابسته به اینترنت پرسرعت و شبکه‌های پایدار هستند. در حال حاضر بسیاری از کشورها به‌صورت فعال در حال ایجاد این زیرساخت‌ها هستند و اگر ایران در این مسیر سرمایه‌گذاری نکند، بار دیگر از رقابت جهانی عقب خواهد ماند.

چارچوب مالی و اجرایی تحول صنعت خودرو

یکی از چالش‌های اساسی صنعت خودروی ایران، نبود سازوکار مالی پایدار و اتکای بیش‌ازحد به حمایت‌های دولتی است. در مقابل، کشورهای موفق با بهره‌گیری از مدل‌های متنوعی چون مشارکت عمومی-خصوصی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ایجاد صندوق‌های تخصصی، توانسته‌اند سرمایه‌گذاری در این حوزه را تسهیل کنند. ایران نیز باید با اصلاح ساختار مالی صنعت خودرو و تمرکز بر شفافیت، بستر جذب منابع بلندمدت و متنوع را فراهم سازد.

یکی از کارآمدترین مدل‌های تأمین سرمایه در صنعت خودرو، استفاده از قراردادهای جوینت ونچر (Joint Venture) با خودروسازان بین‌المللی است. کشورهای موفقی چون ترکیه، مکزیک و چین با تکیه بر این سازوکار، علاوه بر جذب سرمایه، به فناوری‌های نوین و بازارهای جهانی نیز دست یافته‌اند. ایران نیز در تجربه‌هایی مانند همکاری با پژو و رنو نشان داده که در صورت وجود ثبات اقتصادی و قوانین حمایتی، زمینه موفقیت چنین مشارکت‌هایی وجود دارد. تدوین قوانین شفاف برای سرمایه‌گذاری مشترک، گامی ضروری برای بهره‌برداری از این ظرفیت خواهد بود.

علاوه بر جذب سرمایه‌گذاری خارجی، ایجاد صندوق‌های تخصصی می‌تواند به‌عنوان موتور محرک توسعه صنعت خودرو عمل کند. بسیاری از کشورها برای تسریع رشد این بخش، از ابزارهایی مانند تسهیلات مالیاتی، وام‌های کم‌بهره و یارانه‌های هدفمند استفاده کرده‌اند. ایران نیز می‌تواند با راه‌اندازی صندوق‌های مالی ساختارمند، فرآیند توسعه زیرساخت‌های شارژ، تولید باتری، و تحقیق و توسعه را تسهیل کند. این صندوق‌ها در سه حوزه کلیدی قابل تعریف‌اند:

● صندوق توسعه خودروهای برقی: تأمین مالی زنجیره تأمین، حمایت از تولیدکنندگان قطعات، و پشتیبانی از احداث کارخانه‌های تولید باتری لیتیومی با هدف کاهش وابستگی به واردات.

● صندوق حمایت از تولید قطعات داخلی: تمرکز بر ارتقاء فناوری شرکت‌های قطعه‌سازی، تقویت توان رقابتی، و کاهش تدریجی وابستگی به منابع خارجی.

● صندوق سرمایه‌گذاری مشترک برای خودروهای هوشمند: بسترسازی برای همکاری میان دانشگاه‌ها، استارتاپها، و خودروسازان در حوزه‌های مرتبط با خودروهای خودران، سامانه‌های ناوبری پیشرفته، و هوش مصنوعی در حمل‌ونقل.

در کنار تأمین منابع مالی، ارتقاء شفافیت و کاهش ریسک‌های اقتصادی نیز پیش‌نیاز حیاتی برای تحول صنعت خودرو است. الزام به ارائه گزارش‌های مالی دقیق، کاهش بدهی‌های انباشته، و تدوین برنامه‌های راهبردی مالی توسط شرکت‌های خودروسازی، از جمله اقدامات کلیدی برای بازگشت اعتماد به این صنعت محسوب می‌شوند. در بسیاری از کشورها، نظارت نهادهای مستقل اقتصادی بر عملکرد مالی شرکت‌های خودروسازی، به افزایش کارایی و جذب سرمایه‌گذاری منجر شده است.

ایران نیز باید با طراحی یک نظام نظارتی مستقل، شرکت‌های خودروسازی و قطعه‌سازی را به شفاف‌سازی مالی و کاهش اتکا به حمایت‌های دولتی متعهد سازد. برای تکمیل این چارچوب، ایجاد «مرکز نظارت بر خصوصی‌سازی و رقابت سالم» پیشنهاد می‌شود؛ نهادی مستقل که وظیفه دارد واگذاری‌ها را به‌صورت شفاف، رقابتی و عاری از فساد اجرا کند. این مرکز می‌تواند با راه‌اندازی یک سامانه الکترونیکی عمومی برای ثبت و پایش معاملات و مالکیت شرکت‌های خودروسازی، از بروز رانت و سوء‌استفاده جلوگیری کند. همچنین، تشکیل یک هیئت نظارت چندبخشی متشکل از کارشناسان بازار سرمایه، نمایندگان بخش خصوصی، و نهادهای قضایی مستقل، برای نظارت بر اجرای قوانین ضدانحصار ضروری است. از جمله اقدامات تکمیلی این نهاد، می‌توان به تعیین سقف مالکیت برای سرمایه‌گذاران عمده، الزام به افشای قراردادهای کلان، و رسیدگی سریع به تخلفات مالی اشاره کرد.

در ادامه این مسیر، بهره‌گیری از مدل تأمین مالی عمومی-خصوصی (PPP) می‌تواند نقش کلیدی در توسعه زیرساخت‌های صنعتی ایفا کند. این مدل که با موفقیت در کشورهایی مانند هند و آلمان به کار گرفته شده، امکان جذب سرمایه از بخش خصوصی را فراهم کرده و در عین حال، نقش راهبردی دولت در نظارت و هدایت پروژه‌ها را حفظ می‌کند. در ایران نیز این رویکرد می‌تواند به‌ویژه در تأمین مالی پروژه‌های کلیدی مانند توسعه ایستگاه‌های شارژ خودروهای برقی، احداث واحدهای تولید قطعات پیشرفته، و ایجاد پارک‌های صنعتی تخصصی در حوزه خودروسازی به کار گرفته شود. در همین راستا، ایجاد مناطق ویژه صنعتی برای صنعت خودروسازی می‌تواند بستر جذب سرمایه‌گذاری بین‌المللی را به‌طور چشمگیری تقویت کند. ترکیه با ایجاد مراکز صنعتی در شهرهایی مانند بورسا، میزبان برندهایی چون فورد، رنو و فیات شده، و چین نیز با سیاست‌های مشابه به قطب جهانی تولید خودروهای برقی تبدیل شده است. ایران نیز می‌تواند با طراحی مناطقی ویژه با مشوق‌های مالیاتی، زیرساخت‌های مناسب حمل‌ونقل، دسترسی پایدار به انرژی و همکاری نزدیک با دانشگاه‌ها، زمینه تولید رقابتی و صادرات‌محور را در صنعت خودرو و قطعه‌سازی فراهم آورد.

علاوه بر نظارت بر فرآیند خصوصی‌سازی، دولت گذار باید سیاست‌های مشخصی برای مدیریت جریان سرمایه و جلوگیری از خروج ارز تدوین کند. مدل‌هایی مانند «مشوق‌های سرمایه‌گذاری مجدد» ـ که سرمایه‌گذاران خارجی را ملزم می‌کند بخش قابل‌توجهی از سود خود را مجددا در داخل کشور سرمایه‌گذاری کنند ـ می‌توانند نقش مؤثری در کنترل خروج سرمایه ایفا کنند. همچنین، قراردادهای سرمایه‌گذاری باید حتماً شامل بندهای الزام‌آور انتقال فناوری باشند تا مشارکت‌های خارجی، علاوه بر تأمین مالی، به توسعه داخلی و کاهش وابستگی به واردات نیز منجر شود.

اصلاح نظام مالی صنعت خودرو، نه‌فقط یک تحول اقتصادی، بلکه گامی راهبردی در مسیر استقلال اقتصادی و کاهش وابستگی ژئوپلیتیکی ایران محسوب می‌شود. در شرایط کنونی، صنعت خودروی کشور به‌شدت به واردات قطعات و مواد اولیه از چین وابسته است. اما در مدل پیشنهادی، اولویت با تنوع‌بخشی به شرکای تجاری و گسترش همکاری با کشورهای اروپایی، ژاپن، کره جنوبی، آمریکا و دولت‌های حوزه خلیج فارس خواهد بود. اجرای این اصلاحات، صنعت خودروسازی ایران را از اتکای مزمن به منابع دولتی خارج کرده و به سوی الگویی پایدارتر، متکی بر سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، نوآوری فناورانه و بهره‌وری بالاتر سوق می‌دهد.

تحول صنعت خودروسازی ایران نباید صرفا به‌عنوان یک پروژه اقتصادی داخلی نگریسته شود، بلکه باید در قالب راهبردی کلان برای سیاست خارجی و امنیت اقتصادی کشور تعریف شود. در چارچوب مدل جدید، همکاری‌های بین‌المللی باید بر ایجاد توازن راهبردی میان شرق و غرب متمرکز باشد. توسعه روابط اقتصادی با کشورهای پیشرفته‌ای مانند اروپا، ژاپن، کره جنوبی و ایالات متحده، ضمن کاهش وابستگی به چین، فرصت دسترسی ایران به فناوری‌های نوین و بازارهای صادراتی جدید را فراهم خواهد کرد. همزمان، تعمیق همکاری‌های منطقه‌ای با کشورهایی نظیر امارات، عربستان سعودی و ترکیه می‌تواند بستر مشارکت‌های صنعتی مشترک و حضور فعال ایران در زنجیره تأمین خودروی خاورمیانه را تقویت کند. همچنین، اسرائیل به‌عنوان یکی از قطب‌های نوآوری در حوزه فناوری‌های هوشمند و سیستم‌های الکتریکی، در آینده می‌تواند نقش مهمی در توسعه اکوسیستم نوین خودروسازی ایران ایفا کند. این همکاری‌ها باید در قالب قراردادهای انتقال فناوری، پروژه‌های مشترک تحقیق و توسعه (R&D)، و مدل‌های سرمایه‌گذاری مشارکتی طراحی شوند تا ضمن حفظ استقلال اقتصادی کشور، جایگاه ایران را در صنعت جهانی خودرو ارتقا دهند.

 مدیریت گذار و مسیر اصلاحات در صنعت خودروسازی ایران

مدیریت دوران گذار، عامل تعیین‌کننده در موفقیت شکوفایی اقتصادی کشور خواهد بود. در نبود یک نهاد شفاف و پاسخگو، خطر بروز فساد، انحصار و ناکارآمدی به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد. تجربه کشورهای در حال گذار نشان داده که اجرای اصلاحات اقتصادی بدون چارچوب مدیریتی مشخص، اغلب با مقاومت‌های سیاسی، ضعف در اجرا و سوء‌استفاده‌های ساختاری همراه می‌شود. دولت گذار باید قادر باشد اصلاحات صنعتی را هدایت کند، بی‌آن‌که خود به بازیگری اقتصادی تبدیل شود. در همین راستا، یک ساختار سه‌لایه پیشنهاد می‌شود که با تفکیک مسئولیت‌ها در سه سطح سیاست‌گذاری، اجرا و نظارت، مانع از تمرکز قدرت و شکل‌گیری رانت می‌شود:

۱. شورای عالی اصلاحات صنعتی و اقتصادی: این شورا به‌منظور تضمین پایداری اصلاحات و جلوگیری از بازتولید ناکارآمدی‌های گذشته، نقش نهاد سیاست‌گذار کلان را ایفا خواهد کرد. وظیفه این شورا تدوین راهبردهای اقتصادی و صنعتی و نظارت بر هماهنگی میان دولت، بخش خصوصی و نهادهای قضایی است. حضور نمایندگانی از بخش‌های مختلف دولت، فعالان اقتصادی مستقل و نهادهای نظارتی، ضامن شفافیت و اثربخشی در سیاست‌گذاری‌ها خواهد بود. مأموریت اصلی این شورا آن است که چارچوبی شفاف و بلندمدت برای اصلاحات ترسیم کند، بدون آن‌که خود به ابزاری برای مداخله اقتصادی دولت بدل شود.

۲. کمیته اجرایی توسعه خودروسازی: این کمیته به‌عنوان بازوی اجرایی دولت گذار، مسئول پیاده‌سازی سیاست‌های صنعتی، مدیریت فرآیند خصوصی‌سازی، و هدایت جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی خواهد بود. ترکیب این نهاد از مدیران صنعتی، کارشناسان بازار سرمایه، و مدیران مناطق آزاد صنعتی تشکیل می‌شود تا با استقلال نسبی از تصمیمات دولتی، مسیر توسعه صنعت خودروسازی را به‌شکل مؤثر و چابک هدایت کند. از جمله وظایف کلیدی این کمیته، تسهیل ورود برندهای بین‌المللی به بازار ایران و اجرای برنامه‌های توسعه‌ای مطابق با استانداردهای جهانی است.

۳. مرکز نظارت بر خصوصی‌سازی و رقابت سالم: به‌منظور جلوگیری از فساد، رانت‌خواری و تمرکز قدرت، تشکیل «مرکز نظارت بر خصوصی‌سازی و رقابت سالم» ضروری است. این مرکز، مسئول نظارت بر شفافیت قراردادهای واگذاری، ارزیابی عملکرد سرمایه‌گذاران، و تضمین رقابت سالم در بازار خودروی کشور خواهد بود. ترکیب اعضای این نهاد باید شامل نمایندگانی از نهادهای قضایی، اقتصادی و کارشناسان مستقل باشد تا استقلال آن در برابر مداخلات سیاسی حفظ شود. وظیفه اصلی این مرکز، تضمین اجرای خصوصی‌سازی واقعی، رقابتی و شفاف است؛ به‌گونه‌ای که همه بازیگران صنعت خودرو از فرصت‌های برابر برخوردار باشند و انحصارات جدید شکل نگیرد.

 اجرای موفق اصلاحات، مستلزم برنامه‌ریزی در سه بازه زمانی شش‌ماهه، دوساله و ده‌ساله است تا چارچوبی عملیاتی و تدریجی برای تحول صنعت خودروسازی شکل گیرد.

در شش‌ماهه نخست، تمرکز باید بر اقدامات فوری برای پایان‌دادن به انحصار دولتی، جلب اعتماد سرمایه‌گذاران، و ایجاد زیرساخت‌های قانونی برای خصوصی‌سازی باشد. اولویت‌های این دوره عبارت‌اند از:

● تصویب قوانین اجرای خصوصی‌سازی برای واگذاری سهام شرکتهای خودروسازی به بخش خصوصی با شفافیت کامل؛

● اصلاح فوری قوانین مالیاتی و تعرفه‌ای برای تسهیل واردات فناوری‌های نوین و قطعات پیشرفته، به‌ویژه در حوزه خودروهای برقی و هوشمند؛

● تشکیل یک نهاد مستقل نظارتی برای پایش دقیق اجرای خصوصی‌سازی و جلوگیری از فساد یا انحصار جدید؛

● آغاز مذاکرات رسمی با شرکت‌های بین‌المللی و انعقاد قراردادهای اولیه برای بازگشت برندهای معتبر به بازار ایران.

 این گام‌های اولیه، بستر اصلاحات پایدار را فراهم کرده و زمینه‌ساز شکل‌گیری رقابت سالم و ورود سرمایه به صنعت خودروسازی خواهد بود. پس از تثبیت اصلاحات اولیه، تمرکز باید بر اجرای کامل مدل خصوصی‌سازی، توسعه زیرساخت‌های صنعتی، و ایجاد مشوق‌های اقتصادی برای افزایش تولید داخلی باشد. در این مرحله:

● شرکت‌های خودروسازی باید به‌طور کامل از وابستگی به بودجه دولتی خارج شوند و در یک فضای رقابتی فعالیت کنند.

● سرمایه‌گذاری‌های اولیه در حوزه خودروهای برقی باید آغاز شود؛ از جمله احداث کارخانه‌های تولید باتری لیتیومی و شبکه‌های شارژ سریع، به‌ویژه در کلان‌شهرها و مسیرهای بین‌شهری.

● سیاست‌های حمایتی صادرات شامل مشوق‌های مالیاتی، کاهش تعرفه‌ها، و عقد توافق‌نامه‌های تجاری منطقه‌ای باید تدوین و اجرا شود.

 اگر این اقدامات به‌درستی اجرا شود، ایران می‌تواند تا پایان این دوره دو ساله، به یکی از صادرکنندگان برجسته خودرو و قطعات در خاورمیانه تبدیل شود. در افق بلندمدت (۱۰ ساله)، هدف، تبدیل ایران به یکی از قطب‌های اصلی تولید و صادرات خودرو در منطقه و جهان است. برنامه‌های این دوره شامل موارد زیر است:

● کاهش تدریجی وابستگی به خودروهای سوخت فسیلی و افزایش سهم خودروهای برقی در بازار داخلی

● توسعه خطوط تولید پیشرفته و پیوستن به زنجیره تأمین جهانی

● سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و ایجاد همکاری‌های راهبردی با برندهای بین‌المللی برای تولید خودروهای هوشمند و خودران

● دستیابی به هدف صادرات حداقل ۲۰ میلیارد دلار خودرو و قطعات و قرارگیری در بین کشورهای برتر تولیدکننده خودرو در خاورمیانه و جهان

در بُعد سیاست‌گذاری، باید چارچوبی پایدار برای توسعه صنعت خودرو تدوین شود که استمرار اصلاحات، جذب سرمایه‌گذاری بلندمدت، و حفظ رقابت‌پذیری را تضمین کند. تجربه کشورهایی مانند ترکیه و کره جنوبی نشان می‌دهد که این مسیر، با مدیریت درست، قابل تحقق است و می‌تواند جایگاه ایران را در بازار جهانی خودرو تثبیت کند. تحول این صنعت، نه‌فقط یک هدف اقتصادی، بلکه پیش‌شرط استقلال ژئوپلیتیکی ایران در قرن ۲۱ خواهد بود.

پانوشت‌ها: 

1.OICA. (2023). Production Statistics. International Organization of Motor Vehicle Manufacturers. Available at: https://www.oica.net/category/production-statistics/2023-statistics/

2.CEIC Data. (2024). Turkey Motor Vehicle Production. Available at: https://www.ceicdata.com/en/indicator/turkey/motor-vehicle-production

3. Arab News. (2024). Saudi Arabia aims to produce 155,000 EVs annually as part of Vision 2030. Available at: https://www.arabnews.com/node/2585574/business-economy

4.Goldman Sachs. (2024). Electric vehicles are forecast to be half of global car sales by 2035. Goldman Sachs Insights. Available at: https://www.goldmansachs.com/insights/articles/electric-vehicles-are-forecast-to-be-half-of-global-car-sales-by-2035

5.Business Insider. (2025). China’s EV makers are gaining ground on Tesla. Available at: https://www.businessinsider.com/tesla-flags-china-ev-makers-having-great-week-2025-1

6.Report Linker. (2025). Turkey Automotive Market Report - Q4 2024. Available at: https://www.reportlinker.com/dlp/a2fe87e17a5717d7b34da51a016e6056

7.American Industries Group. (2024). How the USMCA continues shaping the automotive supply chain in North America. Available at: https://www.americanindustriesgroup.com/blog/how-the-usmca-continues-shaping-the-automotive-supply-chain-in-north-america/

8.Mexico Business News. (2025). Mexico sets auto production record in 2024, surpassing 2017. Available at: https://mexicobusiness.news/automotive/news/mexico-sets-auto-production-record-2024-surpassing-2017

9.U.S. Department of Commerce. (2024). USMCA Auto Report. International Trade Administration. Available at: https://www.trade.gov/usmca-auto-report

10.Automotive Logistics. (2024). Mexico is the backbone of North American automotive supply. Available at: https://www.automotivelogistics.media/automotive-logistics-and-supply-chain-mexico-insights/mexico-is-the-backbone-of-north-american-automotive-supply/46423.article

11.IRNA. (2024). از مظفرالدین شاه تا امروز؛ ایرانی‌ها 112 سال سوار بر اتول . Available at: https://www.irna.ir/news/81388121/

12.Donya-e-Eqtesad. (2024). روایت بهزاد نبوی از صنعت خودرو در دهه 60. Available at: https://donya-e-eqtesad.com/504540

13.Donya-e-Eqtesad. (2024). هزینه نیروی انسانی خودروسازان ایرانی برابر دنیا. Available at: https://donya-e-eqtesad.com/3829220

14.Bourse Negar. (2024). بررسی نسبت صادرات به تولید خودرو بین سال‌های ۸۴ تا ۹۳ . Available at: https://www.boursenegar.ir/posts/index/724

15.ISNA. (2022). ایران بعد از روسیه و آمریکا بیشترین تعداد مهندسان را دارد. Available at: https://www.isna.ir/news/1400120504158

16.DWS Group. (2024). Chinese electric cars are in the fast lane. Available at: https://www.dws.com/en-us/insights/cio-view/charts-of-the-week/cotw-2024/chart-of-the-week-20240913/

17.KORE Wireless. (2024). EV Charging Statistics. Available at: https://www.korewireless.com/news/ev-charging-statistics